کیا ابوالحسن کوشیار بن لبّان باشهری گیلانی (حدود ۹۴۰–۱۰۱۰ میلادی / ۳۳۰–۴۰۰ هجری) ریاضیدان و ستارهشناس ایرانی[۱][۲][۳] و از اهالی گیلان بود که در پایان قرن چهارم و ابتدای قرن پنجم هجری میزیست. وی همچنین طراح ابزارهای اخترشناسی بود.
کوشیار گیلانی نقشی مهم در تاریخ ریاضیات داشته و کاربرد تابع تانژانت، شرح کامل دستگاه موضعی شصتگانی و نوشتن اعداد صحیح و کسری برای نخستین بار، از کارهای اوست.
وی اخترشناس وشمگیر و قابوس بن وشمگیر بود.
پیشینه و کارها[ویرایش]
وی از مردمان گیلان و همروزگار و همنشین ابوریحان بیرونی بود. سعدی در باب چهارم بوستان او را دانای گردنفراز خواندهاست. لقب کیا که در نام او بهکار رفته در روزگار پیشین در گیلان نه تنها برای سیاستمردان بلکه برای دانشمندان بزرگ نیز بهکار میرفت.
نام کوشیار دیلمی در موارد متعددی در متنهای ادبی، تاریخی و علمی فارسی نیز دیده میشود.
کتاب مهم کوشیار در حساب، به نام «اصول حساب هندی» به زبانهای گوناگون ترجمه شدهاست. نوشتار اخترشناسی او به نام «زیج جامع» از نوشتههای بسیار نامدار اوست. وی در این کتاب طول اوج خورشید و جدول مختصات ستارگان ثابت را محاسبه کردهاست. از دیگر آثار برجسته او رسالههایش در ستارهشناسی و اسطرلاب است. کوشیار در ابداع شکل مغنی (قضیهٔ سینوسها) سهیم بوده و بنا به گفته بیرونی نام شکل مغنی را او برای این قضیه اختیار کردهاست.
کوشیار دیلمی از نخستین کسانی بود که تابع ظل (تانژانت) را بهکار برد. کوشیار دانش مثلثات را که از سوی بوزجانی و بتانی پایهریزی شده بود گسترش داد و جدولهای مثلثاتی آنان را تکمیل کرد.
آثار[ویرایش]
همه آثاری که از این دانشمند به جا مانده، به زبان علمی آن دوران در شرق یعنی زبان عربی است البته بخشی از آثار او در گذشتههای دور به فارسی ترجمه شده و دستنویسهای آن موجود است.
- «اصول حساب الهند»، به زبان عربی
- «زیج جامع»، در اخترشناسی
- «زیج بالغ»، در اخترشناسی
- «مجمل الاصول فی احکام النجوم»، به نام «المدخل فی صناعة احکام النجوم» یا «اربع مقالات»
- «کتاب الاسطرلاب و کیفیة عمله و اعتباره علی التمام و الکمال»
- «رساله فی الابعاد و الاجرام».
- کتاب الاسطرلاب
- تجرید اصول ترکیب الجیوب
- احکام سهمیات
- لامع فی امثلة الزیج الجامع
منابع[ویرایش]
- ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/gusyar
- ↑ Hockey, Thomas (2014). Biographical encyclopedia of astronomers. New York: Springer. p. 1074. ISBN 978-1-4419-9918-4. Kushyar ibn Labban was an eminent Iranian astronomer known for his work on astronomical handbooks (zijes) in addition to his work in mathematics and astrology.
- ↑ Selin, Helaine (2008). Encyclopaedia of the history of science, technology, and medicine in non-western cultures. Berlin New York: Springer. p. 241. ISBN 978-1-4020-4960-6. Retrieved 2 December 2016. Another important early treatise that publicized decimal numbers was Iranian mathematician and astronomer Kūshyār ibn Labbān’s (fl. 1000) Kitāb fī usūl hisāb al-hind (Principles of Hindu Reckoning), a leading arithmetic textbook.
- صفا، ذبیحالله، تاریخ ادبیات ایران (جلد یکم)، انتشارات فردوس، چاپ هفدهم.
- عبداللهزاده، خورشید فیضالله، کوشیار گیلانی، مترجم (از روسی): پرویز شهریاری، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۸.
- اثرآفرینان، چاپ اول، زیر نظر: دکتر سید کمال حاج سید جوادی و دکتر عبدالحسین نوایی، ۱۳۸۰.
- گلشن ابرار، جلد نهم، ص ۲۲ تا ۳۳، ۱۳۸۹ش.
