میرزا هدایت‌الله وزیر دفتر

میرزا هدایت الله وزیر دفتر
وزیر دارایی
وزیرلشکر
مشغول به کار ۱۲۷۵ ه‍.ق. – ۱۲۸۹ ه‍.ق.
در زمانِ	ناصرالدین شاه قاجار
پس از	میرزا داوود نوری
پیش از	میرزا موسی وزیرلشکر آشتیانی
اطلاعات شخصی
زاده	حدود ۱۲۳۴ قمری
درگذشت	صفر ۱۳۱۰
ملیت
فرزندان	محمد مصدق
خویشاوندان	میرزایوسف مستوفی الممالک، فیروز میرزا نصرت الدوله (اول)، میرزا محمد حسین وزیردفتر
اقامتگاه	تهران
شغل	دولتمرد و دانشمند
مذهب	اسلام

میرزا هدایت‌الله وزیردفتر (حدود ۱۲۳۴ آشتیان – صفر ۱۳۱۰) از رجال دورهٔ ناصرالدین شاه و پدر سیاستمدار معروف ایرانی، محمد مصدق است.

زندگی[ویرایش]

میرزا هدایت‌الله فرزند میرزا حسین و از خاندان مستوفیان آشتیانی بود. میرزا هدایت الله وزیردفتر از نوادگان میرزا محسن آشتیانی بوده‌است.^[۱][۲] خاندان پدری او در دوران قاجاریه غالباً مناصب مالیه را به عهده داشتند و از مستوفیان ارشد بودند.^[۳][۴] چون پدرش میرزا حسین را در جوانی از دست داد، تحت سرپرستی عموی خود، میرزا حسن مستوفی‌الممالک دوره محمدشاه قاجار، بزرگ شد و پس از مدتی با دختر او ازدواج کرد. در زمان صدارت امیرکبیر مأمور تعدیل مالیات صائین قلعه شد و این مأموریت را به خوبی انجام داد. از سال ۱۲۷۵ تا ۱۲۸۹ هـ. ق سمت وزارت لشکر (ریاست دارایی ارتش)^[۵] داشت و در سال ۱۲۹۰ هـ. ق به وزارت دفتر استیفاء (ریاست دارایی) منصوب شد. در صدارت میرزاحسین خان سپهسالار کلیه مشاغل میرزایوسف مستوفی الممالک (پسرعموی وزیر دفتر) از جمله وزارت مالیه به میرزا هدایت الله واگذار شد.^[۶] در سال ۱۲۹۹ هجری قمری به دلیل تفویض امور دیوان استیفاء به فرزند خردسال میرزا یوسف آشتیانی وزیردفتر از کار دولتی کناره‌گیری کرد. پس از درگذشت میرزا یوسف در سال ۱۳۰۳ هـ. ق تمام مشاغل وی به پسرش میرزا حسن سپرده شد و میرزا هدایت الله بنا به امر ناصر الدین شاه به نیابت وی منصوب شد (پس از میرزا هدایت الله، این سمت به فرزند ارشد او یعنی میرزا محمدحسین وزیردفتر واگذار گردید).^[۷] میرزا هدایت الله وزیردفتر در صفر ۱۳۱۰ هجری قمری در سن هفتاد و شش سالگی بر اثر ابتلا به بیماری وبا درگذشت.^[۷] پس از مرگ وزیردفتر، سمت و لقبش به پسر ارشدش میرزا محمدحسین اعطا شد و پسران دیگرش موسوم به میرزا علی و میرزا محمد به ترتیب «موثق السلطنه» و «مصدق السلطنه» لقب گرفتند.

میرزا هدایت الله وزیردفتر از رجال علمی و فکری کمتر شناخته شدهٔ دوره قاجار است.^[۸] او در تأویل آیات و تحقیق بطون روایات از دانشوران شمرده می‌شد. میرزا هدایت الله آشتیانی رسائلی در مباحث دینی و کلامی نگاشته از جمله رساله «کشف و اشراق» که مباحث آن مربوط به حکمت و علم کلام و بخصوص شناخت باری تعالی است. تحفهٔ الخواص اثر دیگر او در فضائل امیرالمؤمنین (ع) و اسامی آن حضرت با استفاده از تأویل آیات قرآن است. او آثاری چون «نور الأنوار فی شرح دعاء الأسحار» و «سر مکتوم» هم به یادگار نهاده‌است. نمونه ذیل از کتاب سر مکتوم وزیر دفتر است: «اشرف و افضل پادشاهان آن است که خراج از رعیت به قدر قوه و استطاعت ستاند و آنچه را گرفته‌است در حفظ خلایق مصروف دارد از شایبه اسراف و اتلاف محترز باشد. چنانچه از جناب امام حسن مجتبی علیه السلام مروی است که فرمودند اشرّ الناس من اخذ بغیر حق و اعطی بغیر مستحق». از وزیردفتر اشعاری عرفانی هم به جا مانده‌است.^[۹]

از ابنیهٔ منسوب به میرزا هدایت الله باید به منزلی اشاره کرد که اکنون به موزهٔ شهر آشتیان تبدیل شده‌است. همچنین، «گذر وزیر دفتر» از گذرهای نام آشنای درخونگاه واقع در جنوب محله سنگلج، در محدوده شهرداری منطقه دوازده تهران، در نزدیکی خانه میرزا هدایت الله وزیر دفتر قرار داشته‌است.^[۱۰]

همسر[ویرایش]

بعد از ازدواج با دختر عمویش؛ میرزا حسن مستوفی الممالک، میرزا هدایت الله مجدداً ازدواج کرد و در اواخر عمر با ملک تاج خانم فیروز ملقبه به نجم‌السلطنه (درگذشتهٔ ۱۳۱۱ ش) بیوهٔ مرتضی قلی خان وکیل الملک پیوند بست. حاصل این ازدواج دکتر محمد مصدق و خواهرش آمنه دفتر الملوک (دفتری) هستند.

فرزندان[ویرایش]

وزیر دفتر صاحب دوازده اولاد، هفت پسر و پنج دختر، بود.^[۷] خاندان‌های «دفتری»، «متین دفتری»، «مصدق»، «معاون» و «نیکبخت» از نوادگان وزیردفتر هستند. نام برخی از آنان چنین است:

نوشاتل، سوئیس، ۱۹۱۰. از چپ به راست: عباس نیکبخت، ضیاءاشرف مصدق، ابوالحسن دیبا، محمد مصدق، غلامحسین مصدق، عزت‌الله بیات، احمد مصدق

تبارنامه[ویرایش]

پانویس[ویرایش]

منابع[ویرایش]

• افشار، ایرج (۱۳۸۲)، مصدق و مسایل حقوق و سیاست، تهران: سخن، شابک ۹۶۴-۳۷۲-۰۳۸-۱