ابوسهل بیژن کوهی

ابوسهل بیژن کوهی
زادهٔ	۳۹۳ هجری قمری لاریجان، آمل
درگذشت	در حدود ۴۰۵ هجری قمری بغداد
محل زندگی	آمل، بغداد
ملیت	ایرانی
دیگر نام‌ها	ابوسهل، ویژن کوهی
کارهای برجسته	ریاضی‌دان، نویسنده، ستاره‌شناس، مخترع
سبک	کوهی
منصب	اولین محاسبه نصف النهار، اولین پرگار ریاضیات

ابوسهل ویجن (بیژن) بن رستم کوهی[۱] یا ابوسهل کوهی (درگذشتهٔ \یرامون ۴۰۵ ه‍. ق) ریاضیدان و ستاره‌شناس ایرانی[۲] سدهٔ دهم میلادی/چهارم هجری و اهل مازندران بود. او کتابی دربارهٔ نواقص مسائل ارشمیدس نوشت و اولین بار اقدام به محاسبه نصف النهار نمود.

گذشته از آثار ارزشمند او که به صورت دست‌نوشته‌های متعدد موجودند و تصحیح و ترجمه و مطالعه شده‌اند برخی از آثار او مفقود شده‌است.

زندگی‌نامه[ویرایش]

بیژن پسر رستم کوهی ریاضیدانی از مردم طبرستان بود و در ایام سلطنت عضدالدوله و شرف الدوله در بغداد می‌زیست. در سال ۳۷۸ به دستور شرف الدوله رصد خانه‌ای در بغداد بنا کرد و در آن به رصد پرداخت. در جوانی از شاگردان ابو حامد صاغانی بوده‌است. تاریخ وفات کوهی را مورخان ۴۰۵ یا کمی بعد ازآن دانسته‌اند. پسوند کوهی که در بعضی منابع «قوهی» نیز یاد شده‌است، به معنای قهستان (قوهستان، کوهستان) می‌باشد. بیشتر مورخان، اصل وی را از جبال تبرستان در حوالی آمل می‌دانند.

فعالیت‌ها[ویرایش]

کوهی علاوه بر آن که اخترشناسی دقیق و زبردست بود، در ریاضیات و به‌ویژه هندسه جایگاه بلندی داشت. سارتن نوشته‌است: ” کوهی علاوه برآنکه منجمی دقیق و زبردست بود، در ریاضیات، خصوصاً هندسه مقامی شامخ داشت. جرج سارتن نوشته‌است که: کوهی هم خود را مصروف آن عده از مسائلی کرد که ارشمیدس و آپولونیس طرح کرده بودند و منجر به معادلات بالاتر از درجه دوم می‌شد و بعضی از آنها را حل کرد و شرایط قابل حل بودن آنها را مورد بحث قرار داد.

تحقیقات او دراینباره از بهترین آثار هندسی است. از تفحص در آثار ریاضی کوهی، که اسامی آنها را ذکر خواهیم کرد، معلوم می‌شود که وی در ریاضیات دارای شخصیتی بارز داشته و بخصوص در هندسه استاد و زبردست بوده‌است و عده‌ای از بزرگترین ریاضیدانان دوره اسلامی به آثار و تالیفات وی استناد و اشاره کرده‌اند.

ابوریحان بیرونی در کتاب قانون مسعودی ابوسهل بیژن کوهی را از برجستگان زمان خود در هندسه نامیده‌است و همچنین در کتاب “تحدید نهایات الاماکن” نوشته‌است که ” شرف الدوله، ابوسهل کوهی را به تجدید رصد مامور ساخت و او در بغداد بنایی ساخت که قاعده اش قطعه کره‌ای به قطر ۲۵ ذراع (تقریباً ۱۲/۵) بود و درمرکز آن سوراخی در سقف بنا قرار داشت و شعاع‌های خورشید از آن سوراخ وارد بنا می‌شد… “

حکیم عمر خیام در رساله «جبر و مقابله» خود نوشته‌است: و مسئله‌ای که ابوسهل کوهی، ابوالوفای بوزجانی، ابوحامد صاغانی و جماعتی از رفقای ایشان از حل آن عاجز ماندند، این است که می‌خواهیم عدد ۱۰ را به دو پاره تقسیم کنیم که مجموع مربعین آن‌ها به اضافه خارج قسمت پاره بزرگتر بر پاره کوچکتر هفتاد و دو شود.

چون ترجمه احوال ابوسهل کوهی در کتاب «تاریخ الحکما» مفصلتر از جاهای دیگر آمده‌است. اینک قسمتی از آن را عیناً از روی ترجمه فارسی کتاب مذکور در اینجا نقل می‌کنم: منجمی است فاضل و کامل و به هیئت و به صنعت آلات ارصاد خبیر و عالم. در دولت آل بویه و ایام عضد الدوله و بعد از آن، تقدم و تفوق وی بر اقران مسلم بود.

چون شرف‌الدوله وارد بغداد گردید و برادرش صمصام‌الدوله را از عراق بیرون کرده خود برآن مستولی شد. در سال ۳۷۸ فرمان داد به آنکه ستاره‌گروه‌های هفتگانه را رصد کنند، به حسب مسیرات ایشان و به حسب انتقالات ایشان در بروج، بر همان مثال که مأمون در ایام خود فرموده بود. ابوسهل ویجن بن رستم بود به هندسه وهیات معرفتی به کمال داشت و در آن دو فن، کار به نهایت رسانیده بود. لاجرم خانه‌ای در دارالمملکة، در آخر بستانی نزدیک دروازه حطابین، بنا نهاد و کمال اهتمام و اعتنا به استحکام اساس و قواعد آن رعایت کرد، تا مبادا بنیان حرکتی کند یا دیوارها نشستی بنمایند؛ و آلتها که خود استخراج نموده بود نصب کرد. به دنبال دستور شرف الدوله وی رصدخانه‌ای در باغ قصر ساخت و وسایلی که خود طراحی کرده بود را در آن مستقر کرد و اولین رصد را در سال ۳۸۹ هجری به همراه چند تن از دانشمندان انجام داد. مهم‌ترین کار این گروه، رصد دقیق ورود خورشید به برج سرطان و ورود آن به برج میزان بعد از سه ماه بود.

پرگار تام[ویرایش]

ابوسهل کوهی نخستین ابداع‌کننده نظریهٔ پرگار تام بوده‌است. این پرگار برای رسم تمام مقاطع مخروطی طراحی شده بوده‌است.

مجسمه ۷ قطر[ویرایش]

«ریچارد سرا» مجسمه‌ساز مطرح آمریکایی در حالی اولین شاهکار خود را در خاورمیانه نصب کرد که گفت در ساخت این اثر از اندیشه‌های ریاضیدان و ستاره‌شناس ایرانی ابوسهل کوهی الهام گرفته‌است.

آثار[ویرایش]

آثار برجای مانده:

رساله فی استخراج مساحه الجسم المکانی یا اندازه‌گیری جسم سهمگین: وی در این رساله راه حلی ارائه کرد که تا اندازه‌ای واضح تر و ساده‌تر از راه حل ارشمیدس است.

• رساله فی البرکار التام و العمل به
• رساله فی معرفت مایری من السما و البحر
• رساله فی استخراج ضلع المسبع فی الدائر
• المسائل الهندسه
• زیادات لکتاب اقلیدس فی المعیات
• مراکز الاکر
• اخراج الخطین
• صنعت الاسطرلاب
• استخراج سمت القبله
• تقسیم الکره بسطوح مستویه
• پرگار تام
• دوایر حماسه

ترجمه[ویرایش]

برخی از آثار وی به زبان فرانسوی، انگلیسی و ترکی ترجمه شده‌است.

منابع[ویرایش]

• صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات ایران (جلد یکم)، انتشارات فردوسی، چاپ هفدهم
• پایگاه طبرستان
• رشدی راشد، الهندسة و علم المناظر فی ضحی الإسلام
• آثار گم‌شدهٔ کوهی، نوشته جی. ال برگرن، چاپ دانشگاه سیمون فریزر کانادا.