ابوجعفر محمّد بن ایّوب، ریاضیدان و ستارهشناس فارسینویس نیمهٔ دوم سدهٔ ۵ق، اهل شهر آمل طبرستان. القابی مانند «شمس الدین»، «مازندرانی» و «مهندس» نیز به او دادهاند.
از زندگانی او اطلّاع چندانی در دست نیست. در مورد فعّالیّت علمی او تاریخهایی از قرن چهارم تا هفتم ذکر کردهاند. برای مثال، زوتر سال کتابت مفتاح المعاملات، یعنی ۶۳۲ق را به عنوان تاریخ تألیف آن ذکر کردهاست. این تاریخ به بعضی فهرستهای دیگر نیز، سرایت کردهاست. امّا قدیمیترین یادنامهای که از حاسب طبری نام برده، تتمّهٔ صوان الحکمة، تألیف ابوالحسن بیهقی (د ۵۶۵ق) است.
آثار[ویرایش]
- شمارنامه: شامل یک دوره حساب نظری قدیم است که یک مقدمّهٔ کوتاه و سه فصل دارد.
- مفتاح المعاملات، کتابی است در حساب و هندسهٔ عملی برای عامّهٔ مردم که در کارهای دینی و دنیایی خود نیاز داشتهاند.
- زیج مفرد، از این کتاب فقط یک نسخهٔ خطّی، شناخته شدهاست و اکنون در کتابخانهٔ دانشگاه کمبریج به شمارهٔ or.۰٫۱۰ محفوظ است.
برگهای از نسخهٔ خطی زیج مفرد
- معرفة الاصطرلاب مشهور به شش فصل. ظاهراً کهنترین کتاب فارسی در زمینهٔ اسطرلاب است.
- کتاب العمل و الالقاب فی معرفة علم الاصطرلاب، این کتاب تحریر دیگری از شش فصل است.
- تحفة الغرائب، کتابی است از مؤلّفی گمنام که نخستین بار، جلال متینی با ارایهٔ مستنداتی نشان داد مولّف آن حاسب طبری است.
- رسالهٔ استخراج اندر شناختن عمْر و هیلاج
- رساله در ضمیر و خبی، موضوع این رساله در شیوهٔ کشف آنچه به خاطر کسی میگذرد، یا آنچه که کسی در مشت یا جیب یا کیسه، پنهان کرده باشد، است.
- رساله در قواعدی چند در معرفت هر حرکت و قوسی و دایره یی و خطّی و نقطه یی که منجّمی در آن اعمال کند، نسخهای از آن در سنپترزبورگ موجود است.
- رساله در مقدّمات اختیارات بر سیّارگان سبعه
- المونس فی نزهة اهل المجلس، رساله ایست در چهار مقاله، که نسخهای از آن در رامپور موجود است.
منابع[ویرایش]
- بیهقی، ابوالحسن، تتمهٔ صوان الحکمة، ترجمهٔ ناصرالدین بن عمدة الملک منتجب الدین منشی یزدی، تهران، ۱۳۱۸ش
- مفتاح المعاملات، به کوشش محمّد امین ریاحی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹ش
- منزوی، احمد، فهرستوارهٔ کتابهای فارسی، تهران، ۱۳۷۸ش
- رضازادهٔ ملک، رحیم، مقدّمه بر زیج مفرد